Organy i jednostki pomocnicze samorządu terytorialnego

Jednostki samorządu terytorialnego mogą włączać mieszkańców w proces decyzyjny w zróżnicowany sposób. Jednym ze sposobów na zwiększenie udziału mieszkańców w tym obszarze jest tworzenie jednostek pomocniczych ich gmin oraz organów pomocniczych jednostek samorządu terytorialnego.

Największą swobodę działania w tym obszarze mają gminy, które mogą tworzyć zarówno jednostki pomocnicze oraz organy pomocnicze. Jednostkami pomocniczymi gmin są sołectwa, osiedla oraz dzielnicy. Przepisy ustawy o samorządzie gminnym[1] przewidują także, że możliwe jest ustanawianie jednostkami pomocniczymi miast (w gminach miejsko-wiejskich) oraz tworzenie innych jednostek pomocniczych, niż te przewidziane w przepisach ustawy.

Tworzenie jednostek pomocniczych

Decyzja o ich powołaniu należy do wyłącznej kompetencji rady gminy i podejmowana jest w drodze uchwały. Przed jej podjęciem konieczne jest przeprowadzenie konsultacji z mieszkańcami obszaru, którego jednostka ma dotyczyć. Konsultacje te, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądów administracyjnych, mają charakter obligatoryjny – pominięcie tego etapu stanowiłoby istotne naruszenie prawa. Po podjęciu uchwały o utworzeniu jednostki pomocniczej rada gminy zobowiązana jest do uchwalenia jej odrębnego statutu, który określi organizację i zakres działania tej jednostki. Statut musi zawierać m.in. nazwę i obszar jednostki, zasady i tryb wyborów organów, organizację i zadania organów, zakres zadań przekazywanych przez gminę oraz zakres i formy kontroli i nadzoru organów gminy nad jej działalnością. W praktyce proces ten obejmuje więc co najmniej trzy etapy: przeprowadzenie konsultacji społecznych, podjęcie uchwały o utworzeniu jednostki pomocniczej oraz uchwalenie jej statutu. Całość procedury ma na celu zapewnienie, by nowo powstała struktura odpowiadała lokalnym potrzebom i była zgodna z porządkiem prawnym.

Zakres zadań jednostek pomocniczych

Zakres zadań jednostek pomocniczych gminy jest ściśle związany z zakresem zadań samej gminy, gdyż te wewnętrzne struktury organizacyjne nie posiadają odrębnej osobowości prawnej. Oznacza to, że mogą realizować wyłącznie takie zadania, które mieszczą się w kompetencjach gminy, i tylko w takim zakresie, w jakim rada gminy im je powierzy. Ustawa o samorządzie gminnym przewiduje, że katalog zadań jednostki pomocniczej powinien być określony w jej statucie w sposób zamknięty – niedopuszczalne jest pozostawianie otwartej listy obowiązków, które mogłyby być dowolnie uzupełniane w przyszłości. Przekazane zadania nie mogą dotyczyć spraw należących do wyłącznej właściwości rady gminy ani organu wykonawczego, takich jak uchwalanie budżetu czy reprezentowanie gminy na zewnątrz. W praktyce jednostki pomocnicze mogą zajmować się m.in. utrzymaniem i drobnymi naprawami lokalnej infrastruktury, organizowaniem wydarzeń kulturalnych i sportowych, dbałością o porządek i estetykę przestrzeni publicznej czy wspieraniem działań integrujących mieszkańców. W przypadku sołectw typowym zadaniem jest gospodarowanie mieniem komunalnym przekazanym do dyspozycji sołectwa, a w miastach – opieka nad terenami zielonymi lub obiektami osiedlowymi. Ważne jest, aby zadania te były dostosowane do specyfiki danej jednostki i uwzględniały lokalne uwarunkowania demograficzne, gospodarcze i przestrzenne, tak by działalność jednostki faktycznie wspierała realizację zadań gminy w skali mikro.

Organy pomocnicze jednostek samorządu terytorialnego

Organami pomocniczymi gminy o charakterze konsultacyjnym, doradczym i inicjatywnym są młodzieżowe rady gmin oraz gminne rady seniorów. Ustawa o samorządzie gminnym w art. 5b i 5c przewiduje możliwość ich powołania przez radę gminy – w przypadku młodzieżowej rady po złożeniu wniosku przez zainteresowane środowiska, a w przypadku rady seniorów także z inicjatywy samej rady gminy lub na wniosek podmiotów działających na rzecz osób starszych. Zadaniem młodzieżowych rad jest wspieranie i upowszechnianie idei samorządowej wśród młodzieży, natomiast rady seniorów mają sprzyjać solidarności międzypokoleniowej i pobudzaniu aktywności obywatelskiej osób starszych w społeczności lokalnej. Ich status prawny i szczegółowy tryb tworzenia są określone w takim sam sposób w ustawie o samorządzie gminnym, ustawie o samorządzie powiatowym[2] i ustawie o samorządzie województwa[3]. W efekcie młodzieżowe rady i rady seniorów mogą być powoływane na wszystkich szczeblach jednostek samorządu terytorialnego – gminnym, powiatowym i wojewódzkim – a procedura ich tworzenia opiera się na tożsamych zasadach, zakładających podjęcie uchwały organu stanowiącego wraz z nadaniem statutu określającego tryb wyboru członków i zasady działania.

Zasady i tryb wyboru członków organów pomocniczych

Tryb wyboru członków młodzieżowych rad oraz rad seniorów określany jest w statutach tych organów, uchwalanych przez radę gminy równocześnie z decyzją o ich powołaniu. W przypadku młodzieżowych rad ustawa przewiduje, że członkowie wybierani są w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i odbywających się w głosowaniu tajnym. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje młodzieży zamieszkującej na terenie gminy, zazwyczaj uczniom szkół ponadpodstawowych, przy czym rada gminy może w statucie doprecyzować przedział wiekowy uczestników. Okręgami wyborczymi mogą być poszczególne szkoły, a organizację i przebieg wyborów zapewnia komisja wyborcza powołana zgodnie z postanowieniami statutu. Statut określa także zasady wygaśnięcia mandatu, długość kadencji oraz tryb obsadzania wakatów.

W przypadku rad seniorów ustawa w art. 5c ust. 4 przewiduje, że w ich skład wchodzą przedstawiciele osób starszych oraz przedstawiciele podmiotów działających na rzecz seniorów, w szczególności organizacji pozarządowych czy uniwersytetów trzeciego wieku. Rada gminy, nadając statut radzie seniorów, ustala kryteria uznania danej osoby za seniora, tryb wyboru członków, zasady zgłaszania kandydatów oraz procedurę samego głosowania lub desygnowania przedstawicieli. Możliwe jest wprowadzenie mechanizmu, w którym część składu wybierana jest w wyborach środowiskowych, a część desygnowana przez organizacje działające na rzecz osób starszych. Tak jak w przypadku młodzieżowych rad, statut określa również kadencję, zasady utraty mandatu i sposób jego uzupełniania, zapewniając przejrzystość i sprawność działania organu.

Zadania organów pomocniczych

Zadania młodzieżowych rad gmin i gminnych rad seniorów mają charakter wspólny o tyle, że oba te organy pełnią funkcje konsultacyjne, doradcze i inicjatywne, jednak ich działalność adresowana jest do odmiennych grup mieszkańców. Młodzieżowe rady gmin powoływane są w celu wspierania i upowszechniania idei samorządowej wśród młodzieży, rozwijania postaw obywatelskich i angażowania młodych ludzi w życie wspólnoty lokalnej. W praktyce ich zadania obejmują opiniowanie projektów uchwał i inicjatyw dotyczących młodzieży, zgłaszanie własnych pomysłów działań, organizowanie wydarzeń edukacyjnych, kulturalnych czy sportowych, a także podejmowanie działań na rzecz integracji młodego pokolenia z lokalną społecznością.

Rady seniorów, zgodnie z art. 5c ustawy o samorządzie gminnym, mają sprzyjać solidarności międzypokoleniowej i pobudzać aktywność obywatelską osób starszych. Mogą opiniować projekty uchwał dotyczące seniorów, zgłaszać inicjatywy mające poprawić jakość ich życia, wspierać rozwój usług społecznych i zdrowotnych, współorganizować wydarzenia integracyjne czy edukacyjne oraz inicjować działania zwiększające udział seniorów w życiu publicznym. Podobnie jak młodzieżowe rady, działają w granicach zadań gminy – nie mogą więc opiniować czy inicjować spraw wykraczających poza jej kompetencje. Ich działalność ma przede wszystkim ułatwiać władzom gminy prowadzenie dialogu z mieszkańcami z określonych grup wiekowych, tak aby podejmowane decyzje lepiej odpowiadały na ich potrzeby.

Jesienna ramówka szkoleń FRDL

Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej im. Jerzego Regulskiego zaprasza do udziału w szkoleniu online „Gremia doradcze w samorządzie. Jak tworzyć i wspierać Rady Młodzieżowe i Senioralne? Dobre praktyki, skuteczne powoływanie, finansowanie i funkcjonowanie”. To wyjątkowa okazja, by zdobyć praktyczną wiedzę na temat tworzenia i efektywnego działania organów pomocniczych gminy, takich jak rady młodzieżowe i rady seniorów. Podczas szkolenia uczestnicy poznają obowiązujące przepisy, sprawdzone modele statutów, metody angażowania mieszkańców oraz sposoby zapewnienia stabilnego finansowania i wsparcia merytorycznego tych gremiów. Zajęcia prowadzone są przez ekspertów z doświadczeniem w partycypacji społecznej i współpracy z jednostkami pomocniczymi.

Szkolenie jest częścią Jesiennej ramówki edukacyjnej FRDL 2025 – bogatego programu wydarzeń dla samorządów. Wśród innych propozycji znalazły się m.in. kursy „Skarbnik jednostki samorządu terytorialnego” oraz „Specjalista ds. kadrowych w JST”, szkolenia z zakresu finansów publicznych, prawa budowlanego, planowania przestrzennego czy gospodarki odpadami, a także akredytowane szkolenia z ochrony ludności. Jesień to także czas ogólnopolskich kongresów, w tym IX Krajowego Kongresu Sekretarzy i III Krajowego Kongresu Przewodniczących Rad Gmin, Powiatów i Sejmików Województw.

Pełny harmonogram szkoleń i szczegóły organizacyjne dostępne są na stronie FRDL. To doskonała okazja, by rozwinąć kompetencje, wymienić się doświadczeniami i poznać najlepsze praktyki stosowane w innych samorządach.

Jakub Dorosz-Kruczyński